Sposób na dłużnika uciekającego ze swoim majątkiem – skarga pauliańska

W ostatnim czasie kilkukrotnie konsultowałam ws. actio pauliana – czyli skargi pauliańskiej. Zgłosiły się do mnie osoby z jednej i drugiej strony „barykady” – zarówno te, które zostały posądzone o uciekanie z majątkiem (jak się później okazało, niesłusznie), jak i te, które zostały pokrzywdzone wskutek działań dłużnika. Z moich obserwacji wynika, że instytucja ta jest z jednej strony nadużywana, a z drugiej strony wiele osób w ogóle o niej nie słyszało. Dlatego dzisiaj przybliżę Wam, w miarę prostymi słowami, ten temat.

Czym jest skarga pauliańska i o co z nią chodzi?

Sytuacją coraz częściej spotykaną jest, że dłużnik – mając pełną świadomość tego, że jest dłużnikiem – w obawie przed egzekucją długu, „pozbywa się” swojego majątku, aby uchronić go od przejęcia przez wierzyciela. Często jest to ostatni składnik majątku takiego dłużnika, albo przynajmniej ostatni realny, z którego możliwa byłaby spłata długu.

Przykład? Dłużnik jest Ci winny 100 tys. zł. Ponieważ popadł już jakiś czas temu w długi (nie jesteś jego jedynym wierzycielem), sprzedaje ostatni składnik swojego majątku osobie trzeciej – na przykład ciotce, krewnemu lub do spółki z nim powiązanej. W taki sposób majątek pozostaje „w rodzinie” lub nadal pośrednio do niego należy.

W swojej praktyce miałam do czynienia między innymi ze sprawą, gdzie dłużnik swoje mieszkanie wniósł aportem do spółki z o.o., w której był jedynym wspólnikiem i jedynym członkiem zarządu. Ta czynność była oczywiście nieskuteczna. Nikt z nas nie miał co do tego wątpliwości – ani ja, ani moi współpracownicy, ani sąd, który finalnie wydał wyrok na korzyść wierzyciela.

Dłużnik uciekł ze swoim majątkiem i jest niewypłacalny. Co w takiej sytuacji?

Actio pauliana reguluje art. 527 i następne Kodeksu cywilnego („k.c.”). Przepis art. 527 k.c. mówi wprost, kiedy można skorzystać z dobrodziejstwa tej instytucji: „Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.” (§ 1).

Jaki jest więc cel skargi pauliańskiej? Celem skargi pauliańskiej jest uznanie, że czynność prawna, która została dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela, jest wobec tego wierzyciela nieskuteczna. Jeśli uzyskasz wyrok stwierdzający, że dana czynność jest wobec Ciebie nieskuteczna, będziesz mógł uzyskać zaspokojenie swojego długu z przedmiotu, który wyszedł z majątku dłużnika i formalnie należy do kogoś innego, bądź też nie wszedł do majątku dłużnika (a w normalnej sytuacji gospodarczej powinien był wejść).

Formalnie taki przedmiot nie wróci do majątku dłużnika, ale komornik będzie mógł w Twoim imieniu dokonać z niego egzekucji przysługującej Ci wierzytelności. Co więcej, jeśli czynność prawna dłużnika zostanie uznana za bezskuteczną względem Ciebie, będziesz mógł z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej (która uzyskała korzyść majątkową od Twojego dłużnika) dochodzić zaspokojenia Twojej wierzytelności z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.

Pozew ze skargi pauliańskiej będzie skuteczny, gdy:

1. istnieje wierzytelność wobec dłużnika,
2. dłużnik dokonał czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela,
3. osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem,
4. dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela,
5. a osoba trzecia (która uzyskała korzyść majątkową) wiedziała o tym, że dłużnik działa na szkodę wierzyciela lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Jeśli zatem zdecydujesz się na skierowanie actio pauliana, będziesz musiał wykazać spełnienie wszystkich czterech opisanych powyżej przesłanek.

O ile przesłanki z pkt 1, 2 i 3 wydają się dość oczywiste, o tyle pkt 4 i 5 wymagają już doprecyzowania. Z pomocą przychodzą nam kolejne przepisy dotyczące skargi pauliańskiej.

A zatem szybkie Q&A:

• Kiedy czynność prawna dokonana jest z pokrzywdzeniem wierzycieli?

Czynność prawna jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w stopniu wyższym, niż był przed dokonaniem czynności (art. 527 § 2 k.c.). Warto o tym pamiętać – skuteczny proces ze skargi pauliańskiej możliwy jest wcześniej, zanim dłużnik stanie się niewypłacalny.

• A co w sytuacji, kiedy dłużnik sprzedał ostatni składnik majątku (na przykład) swojej konkubinie?

Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 3 k.c.).

Mamy zatem wprowadzone domniemanie prawne – dlatego też jeżeli dłużnik będzie twierdził inaczej, to na nim spoczywa ciężar dowodu. Ty jesteś zwolniony z dowodzenia w tym zakresie.

• A co w sytuacji, gdy dłużnik sprzedał swój majątek do zaprzyjaźnionej spółki?

Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 4 k.c.).

Przykład: jeżeli Twoim dłużnikiem jest osoba, która zasiada w zarządzie spółki z o.o. i jako osoba fizyczna sprzedała składnik swojego majątku osobistego z pokrzywdzeniem wierzycieli właśnie tej spółce, w której jest członkiem zarządu – taka czynność będzie nieskuteczna. Tu mamy wprowadzone kolejne domniemanie – dlatego ewentualna inicjatywa dowodowa spoczywa na stronie pozwanej.

• A co w sytuacji, gdy dłużnik zrobił darowiznę, pozbywając się w ten sposób swojego majątku?

Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 528 k.c.).

Jest to bardzo ciekawy przepis – mówi on wprost, że jeśli Twój dłużnik na przykład darował osobie trzeciej ostatni składnik swojego majątku, czyniąc to z pokrzywdzeniem wierzycieli, to można żądać uznania takiej czynności za bezskuteczną względem siebie nawet wtedy, gdy osoba trzecia (która uzyskała korzyść majątkową) nie wiedziała i nie mogła się dowiedzieć o tym, że dłużnik działał na szkodę wierzyciela. Kiedy zatem mamy do czynienia na przykład z darowizną, wiedza osoby trzeciej pozostaje bez znaczenia dla powództwa ze skargi pauliańskiej.

Ponadto ustawa wprowadza kolejne domniemanie dotyczące stricte darowizny – jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał on ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny (art. 529 k.c.). Jeżeli zatem dłużnik będzie w takiej sytuacji twierdził, że nie miał na celu pokrzywdzenia wierzycieli – to on będzie musiał ten fakt wykazać (a takie próby najczęściej są nieskuteczne).

• A czy może być tak, że dłużnik działa z zamiarem pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli?

Ustawodawca przewidział taką okoliczność. Zgodnie z art. 530 k.c., przepisy artykułów opisanych przeze mnie powyżej (czyli art. 527 – 529 k.c.) stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jednak w tym zakresie wprowadzono wyłączenie – jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała.

Ile mam czasu na „ściganie” dłużnika w formie skargi pauliańskiej?

Uwaga – czas na wytoczenie powództwa ze skargi pauliańskiej jest ograniczony. Masz na to 5 lat, licząc od daty czynności, której skuteczność względem siebie kwestionujesz. Warto zatem odpowiednio wcześniej zadbać o swoje prawa i skonsultować się z prawnikiem – adwokatem bądź radcą prawnym.